让旅游成为中国与东盟国家合作的“新支柱”
Ка?спий хьхьири (Ка?спий, лат?ин Caspium mare, нук?у заман.-грек. Κασπ?α θ?λασσα, Kaspía thálassa, оьрус Каспийское море) — хъанахъиссар Аьрщарей яла хъунмамур лавкьусса водоём[1]. Ва мукумма бюхъайссар х?исав буван яла хъунмамур бярну, ягу хьхьирину, цилва курт?шиврух, ц?у-бушиврух, ягу х?асул шаврих бурувгун. Хьхьирил ч?ан х?асул хьуну дур океанналил ч?ан куннасса аьрщарал къатния.
Бивхьуну буссар Европанал ва Азиянал дазуй. Хьхьиривусса щин дур чанну ц?у бусса. Щинал лахъшиву дур лич?и-лич?ийсса, 2009-ку шинал дур 27,16 м лагьну Дунияллул океанналулнияр[2].
Ц?анасса ч?умал Каспий хьхьирил бувгьуну бур 390 000 дирсса км2, яла курт?мур к?ану — 1025 м.
Ц?а дуккаврил тарих
[дакьин дан | аьдад дакьин дан]Ц?анасса оьруснал ц?а, н.з.оьрус. к?анттей. Хвалисс хьхьири — ц?усса, луттирайсса — буккан бувну бур лат?. Caspium Mare, ягу Caspium pelagus, ва н.грек. Κασπ?α θ?λασσα (Kaspía thálassa), Κ?σπιον π?λαγο? (Káspion pélagos; Страбон ва м.ц.), ва мукумма ца гипотезалийн бувну хьхьирил ц?а х?асул хьуну дур каспинал, тайпалул ц?ания, нук?у заманнул азаруку шинал баргълагавал чулухсса хьхьирил зуманив яхъанай бивк?сса.
Тарихрал мутталий Каспий хьхьирил дирк?ун дур 70-ннин дирсса ц?арду лич?и-лич?исса халкьуннал ва тайпардал:
- Гиркан (Джурджан) хьхьирри — нук?узаманнул грекнал шагьрулия Горган ва Гиркания провинциялия.
- Хвалын хьхьири ягу Хвалисс хьхьири — нук?узаманнул оьрус ц?а, хьуну дур Хорезм х?укуматрал ц?ания[3] (цамунин бувну, хвалиснал халкьуннал ц?ания, ухссавнил чулух хьхьириц? яхъаней бивк?сса);
- Хазар хьхьири — аьрабнал (Бахр-аль-хазар), парснал (Дарья-е хезар), туркнал (Hazar denizi), азербайджаннал (X?z?r d?nizi), къиримтатарнал (Хазар денъизи), туркменнал (Hazar deňizi), къумукьнал (Хазар денгиз) мазурдий;
- Къумукь хьхьири[4] — къумукь халкьуннал ц?ания.
- Таркиннал хьхьири[5] — Тарки т?исса къумукьнал шамхаллугърал шагьрулул ц?ания.
- Абескун хьхьири — Куры т?исса неххал зуманив бивхьусса шагьрулия ва жазиралия, XIV ттуршукушинал хьхьирил лув лич?аннин.
- Сарай хьхьири;
- Дарбант хьхьири — Дагъусттанейсса Дарбант шагьрулул ц?ания;
- Сихай
- ва цеймигу ц?арду[6].
Азирбижаннаву ва Иранннаву Каспий хьхьирийн ц?анасса ч?умалгу Хазар ягу Мазендеран учейссар (Ираннал хьхьириц?сса провинциялий яхъанейсса халкьуннан хас бувну).
Хьхьири бивхьусса к?ану
[дакьин дан | аьдад дакьин дан]Каспий хьхьири бивхьуну бур Европанал ва Азиянал дялич?улий. хьхьирил лахъишиву ухссавнил чулуха кьиблалинммей 1200 км дирсса (36°34'—47°13' у. у.), баргълагавал чулуха баргъбуккавал чулинмей — 195—435 км, дянивсса лахъишиву 310—320 км (46°—56° б.б. л.).
Физико-географический условиярдейн бувну Каспий хьхьири бач?лейссар шанма бут?уйх:
- Ухссавнил Каспий (25 % хьхьирил площадрая),
- Дянивму Каспий (36 %),
- Кьиблалул Каспий (39 %)[7].
Ухссавнил ва Дянивмур Каспийлул дазу х?исав дувейссар Чечень жазиралул аьщуйх — мыс Тюб-Караган, Дянивмур ва Кьиблалул Каспийрал — Чилов жазиралул аьщуйх — мыс Ган-Гулу[8].
Зуманихалу
[дакьин дан | аьдад дакьин дан]

Каспий хьхьириц?сса аьщарайн хьхьириц?алу учейссар.
Каспий хьхьирил лахъишиву хьхьирил зуманил 6500—6700 километра, жазирардащал — 7000 километралийн дирсса. Хьхьирил зумарду ч?явучин лагьсса ва дюрч?усса дуссар. Ухссавнил чулухасса зумарду неххардил ххябуттирду дурну дур Урал неххал ва Волга неххал дельталул, цирдагу дур лагьсса, ва ялтту щинал урттурал даркьусса. Баргъбуккавал чулух хъунмур к?ану известнякирдал дургьуну дур къунналил чулланищал цач?ун хьуну. Яла ч?яруми дулантту дагьсса зумарду дур баргълагавал чул Апшерон бач?и жазиралул даралуву ва баргъбуккавал чул Казахнал бугъазрал ва Къара-Богъаз-Гоьлланил.
Бач?и жазира
[дакьин дан | аьдад дакьин дан]Хъуними бач?и жазира:
- Апшероннал бач?и жазира, бивхьуну бур Каспий хьхьирил барглагавал чулсса зуманиц? Азербайджаннаву, ухссавния баргъбуккавал чулиннейсса Хъунмасса Ккавкказнал зуманив. Мунил аьрщарай бивхьуну бур Баку ва Сумгайыт т?исса шагьрурду.
- Мангышлак, бивхьуну бур баргъбуккавал чулухсса зуманив, Казахстаннаву, мунил аьрщарай бур Актау т?исса шагьругу.
- Аграханннал бач?и жазира
- Бузачи
- Мианкале
- Тюб-Къарагъан
Жазира
[дакьин дан | аьдад дакьин дан]Каспий хьхьириву буссар 50 бивсса хъунисса ва дянивсса жазира, миннул бувгьуну бур 350 км2 бивсса к?ану.
Яла хъуними жазира:
Бугъазру
[дакьин дан | аьдад дакьин дан]Хъунисса бугъазру:
- Аграхан бугъаз
- Кизляр бугъаз
- Дирк?усса Култук (хьхьич?васса Комсомолец, хьхьич?. Цесаревич бугъаз)
- Кайдак
- Мангышлаккуллал
- Казахнал
- Кендерли
- Туркменбашы (бугъаз) (хьхьич?васса Красноводский)
- Туркмен (бугъаз)
- Гызылагач (хьхьич?васса Кировлул ц?анийсса бугъаз)
- Астрахан (бугъаз)
- Эсенгулы
- Гызлар
- Гиркан (хьхьич?. Астарабад)
- Энзели (хьхьич?. Пехлеви)
- Кара-Богаз-Гол
Кара-Богаз-Гол
[дакьин дан | аьдад дакьин дан]
Баргъ буккавал зуманиц? буссар Кара-Богаз-Гол т?исса ц?илщинал бяр, 1980-ку шинайн бияннин му бур Каспий хьхьирил бугъаз-лагуна, къумасса проливравух хьхьиривун багьлейсса. 1980-ку шинал бувну бур дамба, Кара-Богаз-Гол Каспий хьхьирия лич?и буллейсса, 1984 шинал дурну дур щин итадакьейсса сооружение, мунияр махъ Кара-Богаз-Голланивусса щинал уровень цаппара метрардал яларей дагьну дур. 1992 шинал пролив х?асул дурну дур, мунивух щин Каспий хьхьирива Кара-Богаз-Голланивун дахьлей ва ссих?ирейн дуклей дур. Гьарца шинал Каспий хьхьирива Кара-Богаз-Голланивун дахьлей дур 8—10 кубический километра щинал ва 15 млн тонналийн бивсса ц?ийл.
Каспий хьхьирривун дагьлагьисса нехру
[дакьин дан | аьдад дакьин дан]Каспий хьхьиривун дагьлай дур 130 нех. Каспий хьхьиривун дагьлейсса, хъунисса нехру — Волга, Дарвагчай, Рубас, Сулакь, Самур, Терек (Россия), Урал, Эмба (Къазахсттан), Кура (Азирбижан), Атрек (Туркменисттан), Горган, Сефидруд (Иран). Хьхьиривун дагьлейсса яла хъуннамур нех — Волга, мунивату шинал мутталий дагьлей дур 215—224 км3 щинал. Волга, Урал, Терек, Сулак ва Эмбалул дуллей дур 88—90 % шинал мутталий хьхьиривун дагьлейсса щинал. Шинал мутталийсса дянивсса дуцала хъаней дур 290 км3 щинал[9].
Хьхьириц?сса х?укуматру
[дакьин дан | аьдад дакьин дан]Х?укуматирдал дянивсса экономикалул конференциялийн бувну:
Каспий хьхьирил шюшлай дур ххюра хьхьириц?сса х?укуматрал зумарду.[10]:
- Къазахсттан — ухссавнил чулухату, ухссавния баргъбуккавал чулухунней ва баргъбуккавал чулуха, хьхьирил зуманил лахъишиву 2320 км дирсса;
- Иран — кьилвалул чулуха, хьхьирил зуманил лахъишиву — 724 км дирсса;
- Туркменисттан — кьилвалия баргъбуккавал чулинней, лахъишиву 1200 км дирсса;
- Аьрасат — баргълагавал ва ухссавния баргълагаввал чулинней, лахъишиву 695 км дирсса;
- Азирбижан — кьилвалия баргълагавал чулинней, лахъишиву 955 км дирсса[10].
Каспий хьхьирил зуманиц?сса шагьрурду
[дакьин дан | аьдад дакьин дан]
Астрахань мукунма х?исав бувайсар Каспий хьхьирил порт бусса шагьруну, амма цуппа бивхьуну бур Волга неххал дельталий, Каспий хьхьирил зумания 100 километралул тихунмейну.
- Баку — хъунмасса шагьру-порт ва Азербайджанннал хъун шагьру. Бивхьуну бур Апшероннал бач?и жазиралул кьилвалулмур чулух ва микку ялапар хъаней бур 2,5 млн инсантурал (2010);
- Сумгайыт, бивхьуну бур Апшероннал бач?и жазиралул ухссавнилмур чулух;
- Ленкорань, бивхьуну бур Азербайджаннал кьилвалул чулсса дазуяту арх бакъа;
- Нефтяные Камни — навт буккултрал шяравалу, дирхьуну дур Апшероннал бач?и жазиралия, кьилвалия-баргъбуккавал чулинней. Шагьрулувусса къатри бур бивхьуну инсантурал цалва хъун бусса жазирардей, эстакадардей ва технологический майданней.
- Туркменбашы (хьхьич?васса Красноводск) — бивхьуну бур Красноводскалул бугъазрал ухссавнилмур чулух;
- Аваза — хъунмасса курорт.
- Актау — шагьру-порт, бивхьуну бур хьхьирил баргъбуккавал чулух;
- Атырау — бивхьуну бур ухссавнилмур чулух Урал неххал дельталий, хьхьирияту 20 км тихунмейну.
- Форт-Шевченко — яла баргълагавал чулухмур шагьру, Каспий хьхьирил баргъбуккавал чулухсса зуманив.
- Бендер-Энзели — бивхьуну бур Каспий хьхьирил кьилвалул чулсса зуманив.
Бувч?ин баву
[дакьин дан | аьдад дакьин дан]- ↑ Каспийское море // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ Resolution of conference ?Climate and Water Balance Changes in the Caspian Region? (ингил.). www.caspinfo.net (October 2010). Дата обращения: 19 январданий 2019.
- ↑ Бартольд В. В. Работы по исторической географии (оьр.). — М.: Вост. лит, 2002. — 367 с.
- ↑ Абдулгаффар Кырыми. Умдет ал-ахбар. Книга 2: Перевод. Серия ?Язма Мирас. Письменное Наследие. Textual Heritage?. Вып. 5 / Пер. с османского Ю. Н. Каримовой, И. М. Миргалеева; общая и научная редакция, предисловие и комментарии И. М. Миргалеева. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2018. — 200 с
- ↑ Гусейнов Г.-Р., Султан-Мут и западные пределы кумыкского государства, материалы научной конференции, 2008
- ↑ Имена Каспия (недоступная ссылка). www.baku.ru. Дата обращения: 19 январданий 2019. Архивировано 20 январданий 2019 года.
- ↑ Azerbaijan — Каспийское Море (недоступная ссылка). www.azerbaijan.az. Дата обращения: 19 январданий 2019. Архивировано 14 январданий 2019 года.
- ↑ Сангаджиев М. М. Особенности недропользования на территории Республики Калмыкия (оьр.). — 2-е издание, стереотипное. — Москва—Берлин: Директ-Медиа, 2019. — С. 47. — 231 с. — ISBN 978-5-4499-0356-3.
- ↑ Steffen Mischke. Large Asian Lakes in a Changing World (ингил.) (2020). Дата обращения: 6 июлданий 2021.
- 1 2 Межправительственная экономическая конференция Прикаспийских государств — Астрахань 2008 год. (недоступная ссылка). www2.investinginrussia.ru. Дата обращения: 2 мартрай 2014. Архивировано 2 мартрай 2014 года.
Ссылкарду
[дакьин дан | аьдад дакьин дан]- Литосфера Каспийского моря . www.wdcb.ru. Дата обращения: 19 январданий 2019.
Абурсса макьала. |